Κλιματική αλλαγή: Η διαρκής μεταβολή της θερμοκρασίας και των τυπικών καιρικών συνθηκών σε μια περιοχή, λόγω των ανθρωπογενών εκπομπών αερίων από ποικίλες δραστηριότητες, με κυριότερη την καύση ορυκτών καυσίμων. Οι χρήσεις που συμβάλλουν στην κλιματική αλλαγή εκπέμπουν τα λεγόμενα «αέρια του θερμοκηπίου» (με ισχυρότερα το CO2 και το CH4).
Τον 19ο αιώνα διατυπώθηκαν οι πρώτες επιστημονικές ανησυχίες για τον ρόλο του CO2 που εκπέμπεται από την καύση κάρβουνου και πετρελαίου: το 1896, ο φυσικοχημικός Σβάντε Αρένιους (Svante Arrhenius) δημοσίευσε μια μεγάλη μελέτη στην οποία απέδειξε πως «εάν η ποσότητα του ανθρακικού οξέος αυξηθεί με γεωμετρική πρόοδο, η αύξηση της θερμοκρασίας θα πραγματοποιηθεί με σχεδόν αριθμητική πρόοδο».
Σενάρια επιστημονικής φαντασίας ή υπαρκτός εφιάλτης;
Φανταστείτε το εξής: Πολλές από τις κορυφαίες οινοπαραγωγικές περιοχές της Καλιφόρνιας έχουν εξαφανιστεί, καθώς η έρημος έχει ανακτήσει μεγάλο τμήμα της έκτασης της πολιτείας. Η παραγωγή κρασιού στο Bordeaux έχει μειωθεί σημαντικά, με το Cabernet Sauvignon και το Merlot να δίνουν τη θέση τους στο Grenache και το Mourvèdre. Η παραγωγή κρασιού στην Αυστραλία μειώθηκε κατά 3/4, στη Χιλή κατά 2/5. Νέες αμπελουργικές περιοχές με κύρος έχουν εμφανιστεί στη βόρεια Ευρώπη, σε χώρες όπως η Δανία και η Πολωνία, ενώ η Αγγλία έχει γίνει ένας υπολογίσιμος παραγωγός κρασιού.
Όσο φανταστικά κι αν μοιάζουν, αυτά είναι ορισμένα από τα σενάρια που παρουσιάζουν οι μελέτες για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην παγκόσμια αμπελοκαλλιέργεια και παραγωγή κρασιού τις επόμενες δεκαετίες. Οι οποίες, σαφώς, βασίζονται σε υποθέσεις για συγκεκριμένες αυξήσεις της θερμοκρασίας που μπορεί να συμβούν αλλά μπορεί κι όχι.
Μία άλλη μελέτη, η οποία δημοσιεύτηκε πριν από δύο χρόνια στο αμερικανικό περιοδικό PNAS προκαλεί εφιάλτες! Αμερικανοί και Γάλλοι ερευνητές από το INRAE (Εθνικό Ινστιτούτο Έρευνας για τη Γεωργία, τη Διατροφή και το Περιβάλλον) ανέπτυξαν ένα μοντέλο που υπολογίζει τα στάδια ανάπτυξης των 11 πιο διαδεδομένων ποικιλιών αμπέλου παγκοσμίως. Στη συνέχεια τα διασταύρωσαν με τα δεδομένα των προβλέψεων για την κλιματική αλλαγή.
Αποτέλεσμα; Με μία αύξηση της θερμοκρασίας κατά 2 βαθμούς (η οποία ας μην ξεχνάμε πως είναι ο στόχος της συμφωνίας του Παρισιού!) το 56% των σημερινών αμπελουργικών περιοχών δεν θα είναι πλέον κατάλληλες για την -τρέχουσα- αμπελοκαλλιέργεια. Αν η αύξηση φτάσει τους 4 βαθμούς, τότε θα αποχαιρετήσουμε το 85% των σημερινών αμπελώνων.
Βεβαίως, άλλες περιοχές θα γίνουν ευνοϊκές για την αμπελοκαλλιέργεια και θα προωθηθούν στην παραγωγή του κρασιού.
Δεν προκαλεί έκπληξη το ότι τις μεγαλύτερες απώλειες θα υποστούν οι ήδη θερμότερες περιοχές. Οι μεσογειακές χώρες, όπως η Ιταλία και η Ισπανία, πάντα σύμφωνα με τη μελέτη, θα χάσουν περίπου το 65% του σημερινού αμπελώνα τους, αποκτώντας μόλις 10% καινούργιους αμπελώνες. Αντιθέτως, οι αμπελουργικές περιοχές που βρίσκονται σε μεγαλύτερο γεωγραφικό πλάτος, όπως η Νέα Ζηλανδία και ο βορράς των Η.Π.Α., θα καταγράψουν κυρίως αύξηση των εκτάσεών τους, από 15% - 100% ανάλογα με τις ποικιλίες. Οι δε χώρες σε πιο εύκρατες ζώνες, όπως η Γαλλία και η Γερμανία θα έχουν σχεδόν ίσες απώλειες και καινούργιες εκτάσεις (20%).
Βάσει του μοντέλου τους, οι ερευνητές επισημαίνουν ότι οι απώλειες θα μπορούσαν να μειωθούν με την τροποποίηση της ποικιλιακής σύνθεσης των αμπελώνων. Για παράδειγμα, η καλλιέργεια ανθεκτικών ποικιλιών αμπέλου στις σημερινές αμπελουργικές ζώνες θα μπορούσε να μειώσει την απώλεια των εκτάσεων από το 56% στο 24%, στην περίπτωση της αύξησης κατά 2 βαθμούς και από το 85% στο 58% στο σενάριο των 4 βαθμών.
Οι ερευνητές, βασιζόμενοι στις ποικιλίες που μελέτησαν, σημειώνουν ότι οι όψιμες και οι ανθεκτικές στη ζέστη ποικιλίες, όπως το Syrah, το Grenache και το Mourvèdre θα μπορούσαν να καλλιεργηθούν ευρέως στις σημερινές ζώνες, ενώ οι πιο πρώιμες όπως το Chasselas, το Pinot Noir, το Chardonnay να εξαπλωθούν σε καινούργιες, πιο βόρειες περιοχές.
Τέλος, εκτιμούν ότι «τέτοιες τροποποιήσεις θα προκαλούσαν σύνθετες, αλλά όχι ανυπέρβλητες, προκλήσεις σε επίπεδο νομοθετικό, πολιτισμικό και οικονομικό», με σαφή αναφορά, για παράδειγμα, στο ιδιαίτερα αυστηρό σύστημα των ονομασιών προέλευσης στη Γαλλία και σε άλλες Ευρωπαϊκές χώρες.
Βασικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στους αμπελώνες
Ας θυμηθούμε ποιες είναι οι βασικές επιπτώσεις της αύξησης της θερμοκρασίας και των περιόδων μακράς ξηρασίας στους αμπελώνες.
Αύξηση της θερμοκρασίας = πρώιμος τρύγος
Και μπορεί ο πρώιμος τρύγος, από μόνος του, να μην αποτελεί πρόβλημα, η άνοδος, ωστόσο, της θερμοκρασίας επηρεάζει όλα τα στάδια της ανάπτυξης του σταφυλιού. Όταν τα αμπέλια ξυπνούν πιο πρώιμα από τη χειμερία νάρκη, κινδυνεύουν από ξαφνικούς παγετούς. Όταν τα σταφύλια ωριμάζουν το καλοκαίρι κι όχι στο δροσερό φθινόπωρο, τείνουν να έχουν υψηλότερα σάκχαρα και χαμηλότερη οξύτητα. Τα κρασιά που παράγονται έχουν υψηλότερη αλκοόλη και πιο πλούσια γεύση, υπολείπονται όμως σε φρεσκάδα και φινέτσα.
Όπως εξηγεί ο Αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Γεωπονίας του ΑΠΘ Στέφανος Κουνδουράς «Αύξηση της θερμοκρασίας της περιόδου ωρίμανσης οδηγεί σε ταχύτερη συσσώρευση σακχάρων και μείωση οξέων στο γλεύκος, ενώ επιδρά και στον σχηματισμό φαινολικών ουσιών (μείωση των ανθοκυανών πάνω από τους 25οC) και πρόδρομων ενώσεων του αρώματος (αρνητική επίδραση για νυχτερινή θερμοκρασία πάνω από τους 18οC). Η αύξηση της θερμοκρασίας θα οδηγήσει σε επιτάχυνση της ανάπτυξης της αμπέλου και επομένως σε σημαντικές επιπτώσεις στη βιοχημεία ωρίμανσης της ράγας.
Παρατηρήσεις των τελευταίων 50 ετών σε πολλές οινοπαραγωγικές χώρες του κόσμου έχουν δείξει μία πρωιμότερη εμφάνιση των φαινολογικών σταδίων ακόμη και κατά ένα μήνα, συνοδευόμενη από επιτάχυνση της ωρίμανσης λόγω μετατόπισής της σε θερμότερη περίοδο του έτους. Το αποτέλεσμα αυτό ενδέχεται να είναι θετικό σε ψυχρές περιοχές (καλύτερη συσσώρευση σακχάρων και αποφυγή υπερβολικής οξύτητας) αλλά αρνητικό σε ξηροθερμικές περιοχές και ιδιαίτερα σε πρώιμες ποικιλίες (αύξηση αλκοόλης, απώλεια οξύτητας και αρωμάτων).»
Περίοδοι μακράς ξηρασίας
Η παρατεταμένη απουσία βροχόπτωσης αυξάνει το υδατικό στρες των αμπελιών. Αυτό, βεβαίως, στις υγρές και ψυχρές περιοχές μπορεί να συμβάλλει στη βελτίωση των χαρακτηριστικών των παραγόμενων κρασιών. Στις θερμές, όμως, περιοχές είναι υπεύθυνη για σημαντική μείωση στην ποσότητα παραγωγής και ανισόρροπη ωρίμανση των σταφυλιών, τα οποία εμφανίζονται με υψηλά σάκχαρα, αλλά μη ώριμες φαινολικές ενώσεις.
Και όσον αφορά στις προτάσεις αντιμετώπισης; Επιστήμονες και οινοποιοί συνεχίζουν τη διερεύνηση. Εν τω μεταξύ προτείνουν:
Προσαρμοσμένες καλλιεργητικές τεχνικές
Που σημαίνει προσαρμογή στην πυκνότητα φύτευσης, τη διαμόρφωση των φυτών, τα κλαδέματα κλπ. και βεβαίως, άρδευση. Ορισμένοι ριζοσπαστικοί προτείνουν τη στροφή προς τη βιοδυναμική καλλιέργεια. Κάποιοι, πάντως, θεωρούν ότι η προσαρμοστικότητα των φυτών θα οδηγήσει στον θερμικό εγκλιματισμό τους.
Καλλιέργεια του αμπελιού σε νέες περιοχές
Είμαστε μάρτυρες της δημιουργίας αμπελώνων σε περιοχές της Βόρειας Ευρώπης, οι οποίες μέχρι πρόσφατα, λόγω ψυχρού κλίματος ήταν ακατάλληλες για την αμπελοκαλλιέργεια. Με την ίδια λογική, ευνοημένες είναι οι περιοχές με μεγάλο υψόμετρο, δηλαδή, οι ορεινοί αμπελώνες.
Καλλιέργεια ανθεκτικών στην ξηρασία ποικιλιών αμπελιού
Ο αριθμός των ποικιλιών αμπελιού που είναι καταγεγραμμένες, παγκοσμίως, φτάνει στο εντυπωσιακό νούμερο των 10.000. Και ακόμη πιο εντυπωσιακό είναι το ότι το 80% των κρασιών, παγκοσμίως, παράγεται από μόλις 12 ποικιλίες!
Οι αμπελουργοί αρχίζουν πλέον να στρέφονται προς ποικιλίες περισσότερο ανθεκτικές στην ξηρασία, όπως οι ερυθρές: Barbera, Touriga National, Gamay, Tempranillo, Pinot Noir. Στις λευκές αντίστοιχα, προς τις: Chardonnay, Riesling.
Κλωνική επιλογή
Η κλωνική επιλογή, δηλαδή η επιλογή συγκεκριμένων γονοτύπων εντός μιας συγκεκριμένης ποικιλίας, έχει σκοπό -κυρίως- την απόκτηση υγιών κλώνων αμπελιού. Οι αμπελουργοί, πλέον, προσθέτουν στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των επιθυμητών κλώνων, την αντοχή στην ξηρασία.
Ο ελληνικός αμπελώνας μπροστά στην κλιματική αλλαγή
Ο Στέφανος Κουνδουράς, καταρχάς, επισημαίνει ότι παγκοσμίως: «Οι κυριότερες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής για την αμπελουργία και την οινοποιία δεν θα αφορούν τόσο στη βιωσιμότητα της αμπελουργίας (με εξαίρεση ίσως τις πιο ξηρές και θερμές περιοχές) αλλά τα χαρακτηριστικά των σταφυλιών που διαμορφώνουν την ποιότητα και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα («τυπικότητα») των οίνων (σημαντικό για τους οίνους με ελεγχόμενη γεωγραφική προέλευση).»
Συγκεκριμένα για την Ελλάδα: «Τα χαρακτηριστικά του ελληνικού κλίματος υπό το πρίσμα των κλιματικών μεταβολών και η επίδρασή τους στον ετήσιο κύκλο γηγενών ελληνικών ποικιλιών μελετήθηκαν στο πλαίσιο έρευνας που περιελάμβανε το σύνολο των σημαντικότερων οινοπαραγωγικών περιοχών της Ελλάδας κατά την τελευταία 30ετία (Γεώργιος Κουφός, διδακτορική διατριβή, ΑΠΘ). Από την έρευνα προέκυψε μια συστηματική διαφοροποίηση του κλίματος με εντυπωσιακά δεδομένα για την ωρίμανση και τα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά των οίνων ελληνικών ποικιλιών.
Η ανάλυση των κλιματικών δεδομένων έδειξε, κυρίως στους νησιωτικούς αμπελώνες και λιγότερο στην ηπειρωτική χώρα μία σταθερή ανοδική τάση της θερμοκρασίας (κυρίως της ελάχιστης) ενώ παρατηρήθηκε μία συστηματική πρωίμιση της ημερομηνίας του τρυγητού. Περιοχές με ποικιλίες όψιμης ωρίμανσης (Νάουσα, Αμύνταιο, Μαντινεία, Νεμέα κ.λπ.) φάνηκαν να είναι λιγότερο ευαίσθητες στις κλιματικές αλλαγές ενώ το ίδιο παρατηρήθηκε και για τις γηγενείς σε σχέση με τις ξενικές ποικιλίες.»
Κλείνοντας, τονίζει ότι: «Είναι πλέον επιτακτική η ανάγκη δημιουργίας βάσης δεδομένων (μετεωρολογικών, φαινολογικών, αναλυτικών και οργανοληπτικών) για κάθε αμπελουργική ζώνη της Ελλάδας, ώστε να γίνει δυνατός ο σχεδιασμός των απαιτούμενων ενεργειών προσαρμογής του κλάδου.»
